Abstract
In the face of global environmental and demographic crises, the concept of food system resilience is becoming increasingly important. This article analyses the role that biodynamic farms can play in this context. Biodynamic farming is one of the most consistent models of organic farming, based on the principles of self-sufficiency, closed cycles and ecosystem balance. Based on a review of the literature and strategic analyses (Gerten et al., 2020; Seufert et al., 2012), it has been shown that biodynamics has the potential to strengthen the adaptive and transformative capacities of agriculture. At the same time, further research on its efficiency and scalability is needed. Biodynamic farms, despite their limitations, can play an important role in the transition of agriculture towards a sustainable food system.
Abstrakt
W obliczu globalnych kryzysów środowiskowych i demograficznych coraz większego znaczenia nabiera koncepcja rezyliencji systemów żywnościowych. Artykuł analizuje rolę, jaką w tym kontekście mogą odegrać gospodarstwa biodynamiczne – jeden z najbardziej konsekwentnych modeli rolnictwa ekologicznego, oparty na zasadach samowystarczalności, zamkniętych obiegów i równowagi ekosystemowej. Na podstawie przeglądu literatury oraz analiz strategicznych (Gerten et al., 2020; Seufert et al., 2012), wskazano, że biodynamika ma potencjał wzmocnienia zdolności adaptacyjnych i transformacyjnych rolnictwa. Jednocześnie wymaga dalszych badań dotyczących wydajności i skalowalności. Gospodarstwa biodynamiczne – mimo ograniczeń – mogą odegrać istotną rolę w procesie transformacji rolnictwa w kierunku zrównoważonego systemu żywnościowego.
Tekst
Rezyliencja, czyli odporność systemów na zmiany przy jednoczesnym zachowaniu zdolności do dalszego rozwoju, staje się kluczową kategorią analizy współczesnych wyzwań cywilizacyjnych. Od poziomu jednostki po skalę planetarną, zasady rezyliencji pozostają zaskakująco spójne.
Choć koncepcja ta nie jest nowa, to w ostatnich latach zyskuje szczególne znaczenie w kontekście globalnego systemu żywnościowego. System ten coraz silniej wpływa na przekroczenie granic planetarnych, czyli limitów, które określają, ile środowisko naturalne jest w stanie wytrzymać bez krytycznych zakłóceń. Jednocześnie pozostaje kluczowy dla bezpieczeństwa żywnościowego i źródeł utrzymania miliardów ludzi.
Naukowcy z Potsdam Institute for Climate Impact Research szacują, iż obecny system żywnościowy jest w stanie wyżywić, w zrównoważony sposób, jedynie 3,4 miliardy ludzi (Gerten et al., 2020). Zrównoważony, czyli respektujący granice planetarne, zdefiniowane pierwotnie w 2009 roku przez Stockholm Resilience Center (Rockström et al., 2009). Liczby te wskazują na całkowity brak równowagi pomiędzy możliwościami dzisiejszego systemu żywnościowego w kontekście zrównoważonego rozwoju, a populacją ludzkości, która przekroczyła już 8 miliardów i zmierza w stronę 10 miliardów przed końcem 21-ego wieku (United Nations, 2022).
W tym kontekście istotne staje się pytanie, jak budować odporność systemów żywnościowych na przyszłe wstrząsy i wyzwania.
OECD opisuje trzy podstawowe zdolności rezyliencji: absorpcyjną, adaptacyjną i transformacyjną. Ponieważ wszystkie trzy zdolności mogą być rozwijane poprzez działania rolników, innych podmiotów prywatnych oraz rządu jeszcze przed wystąpieniem szoków, zdolność przygotowania można uznać za czwartą kluczową zdolność rezyliencji (Cobourn, 2023).
Współczesne działania koncentrują się głównie na aspektach adaptacyjnych (zmiana struktury upraw, nawadnianie) i absorpcyjnych (systemy ubezpieczeń, infrastruktura). Tymczasem przyszłość zrównoważonego rolnictwa wymaga rozwoju zdolności transformacyjnych – systemowych, długofalowych zmian.
OECD (2021) określa tzw. potrójne wyzwanie systemów żywnościowych: 1) zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego, 2) ochrona środowiska naturalnego, oraz 3) utrzymanie źródeł dochodu dla setek milionów ludzi pracujących w rolnictwie.
Odnoście dwóch pierwszych wyzwań, Gerten et al. (2020) wskazują pięć głównych kierunków działań transformacyjnych, które mogą zapewnić zdolność systemów żywnościowych do wyżywienia, w zrównoważony sposób, 10 miliardów ludzi:
· zwiększenie wydajności upraw,
· ograniczenie zużycia nawozów i wody,
· zmiana nawyków żywieniowych,
· redukcja marnotrawstwa żywności,
· usprawnienie handlu międzynarodowego.
Dwa pierwsze wyzwania dotyczącą bezpośrednio rolnictwa. Spośród trzech pozostałych, handel i straty wymagają rozwiązań odnoszących się do całego łańcucha dostaw, natomiast zmiana nawyków żywnościowych jest w dużym stopniu zmienną zewnętrzną, na który pewien wpływ ma część łańcucha dostaw mająca bezpośredni kontakt z klientem, czyli przede wszystkim handel.
Rolnictwo – jako pierwsze ogniwo łańcucha – wymaga fundamentalnej zmiany sposobu osiągania wydajności. Intensywne rolnictwo konwencjonalne (przemysłowe) dążąc do zwiększenia wydajności upraw jest kosztowne środowiskowo. Alternatywą są systemy ekologiczne, które zmniejszają zużycie zasobów, ale cechują się niższą produktywnością (Seufert et al., 2012).
Na tym tle warto przyjrzeć się rolnictwu biodynamicznemu – jednej z pierwszych świadomych prób stworzenia modelu samowystarczalnego, zgodnego z rytmem przyrody. Rolnictwo biodynamiczne czerpie z dorobku całej historii rolnictwa, łącząc tradycyjne doświadczenia z wyzwaniami współczesnego świata w ramach holistycznej koncepcji, sformułowanej w 1924 roku przez Rudolfa Steinera (Steiner, 1924).
Co ciekawe rolnictwo biodynamiczne powstało w czasie, kiedy ludność świata nie przekroczyła jeszcze 2 miliardów i wymiar ekologiczny nie był tak niezbędny jak dzisiaj. Dało to jednak czas kilku pokoleniom rolników stosującym zasady rolnictwa biodynamicznego na naukę, testowanie i rozwój rozwiązań w praktyce.
Rozwiązania stosowane w rolnictwie biodynamicznym odnoszą się zarówno do aspektu bezpieczeństwa żywnościowego jak i wymiaru społecznego dotyczącego osób zatrudnionych w rolnictwie biodynamicznym. Jest to więc koncepcja wielowarstwowa, próbującą holistycznie rozwiązać problemy niezwykle złożonego systemu jakim jest gospodarka rolna – kluczowy element systemu żywnościowego. Choć początkowo było ruchem niszowym, to dziś – po stu latach praktyki – staje się ważnym źródłem inspiracji.
W kontekście poruszanych wyzwań warto podkreślić dwa kluczowe aspekty modelu biodynamicznego.
Pierwszym z nich jest koncepcja salutogenezy, zaczerpnięta z medycyny i zdrowia publicznego. Salutogeneza koncentruje się nie na przyczynach chorób, lecz na źródłach zdrowia — czyli na pytaniu: co sprawia, że ludzie pozostają zdrowi? (Antonovsky, 1996).
Rolnictwo biodynamiczne, kierując uwagę na wzmacnianie pozytywnych mechanizmów systemu, podąża podobną ścieżką. Salutogeneza w rolnictwie stara się identyfikować i wzmacniać czynniki sprzyjające zdrowiu, dobrostanowi i odporności — również na poziomie gospodarstw. Zamiast koncentrować się wyłącznie na zagrożeniach i deficytach, bada ona mechanizmy pozwalające utrzymać równowagę w złożonym systemie produkcji rolnej.
Podejście to wyraźnie różni się od modelu rolnictwa konwencjonalnego, opartego na eliminowaniu zjawisk patogennych, niesprzyjających plonowaniu (np. poprzez stosowanie chemii rolniczej czy intensywną obróbkę gleby).
Salutogeneza proponuje rozwiązania zakorzenione w naturalnych mechanizmach rezyliencji ekosystemowej, które możemy zaobserwować w przyrodzie. Stąd m.in. nacisk na bioróżnorodność w obrębie gospodarstwa. Zależność od warunków pogodowych to stały czynnik ryzyka w rolnictwie. W tym kontekście bioróżnorodność, która w gospodarstwach biodynamicznych i ekologicznych powinna obejmować co najmniej 10% areału (choć niektóre gospodarstwa zwiększają ten udział nawet do 20%), odgrywa rolę bufora. Pomaga ona łagodzić skutki ekstremalnych zjawisk pogodowych, ogranicza fluktuacje plonów i zwiększa przewidywalność produkcji.
Poprawa stabilności stanowi podstawowy mechanizm budowania samowystarczalności w gospodarstwach funkcjonujących w systemie biodynamicznym. Choć nie rozwiązuje w pełni problemu wydajności, to koncentrując się na większej przewidywalności produkcji, poprawia możliwości planowania i rozwoju gospodarstwa.
Model samowystarczalnego, niezależnego ekonomicznie gospodarstwa znacząco różni się od obecnie dominującego systemu opartego na interwencjonizmie państwowym i jest drugim kluczowym aspektem modelu biodynamicznego. System dopłat i regulacji cen zapewnia wprawdzie funkcjonalność ekonomiczną na poziomie pojedynczego gospodarstwa, lecz nie prowadzi do jego samodzielności ani rezyliencji. W efekcie zaburza również równowagę w ramach całego systemu żywnościowego — znaczna część rentowności przesuwa się w stronę przetwórców i hurtowych dystrybutorów, którzy czerpią największe korzyści z interwencji centralnych, m.in. poprzez sztucznie zaniżone ceny surowców.
Ekonomia asocjacyjna, rozwinięta przez Rudolfa Steinera (Steiner, 1922), proponuje inny model współpracy gospodarczej — oparty nie na wolnym rynku ani na centralnym planowaniu, lecz na dobrowolnym porozumieniu (asocjacji)pomiędzy producentami, handlowcami i konsumentami. Wpisuje się to bezpośrednio w postulat sprawiedliwego łańcucha wartości i godziwych dochodów dla rolników, zawarty w strategii Unii Europejskiej „Od pola do stołu” (European Commission, 2020). Ekonomia asocjacyjna może stanowić praktyczną propozycję wdrożeniatego postulatu.
Oba powyższe elementy — wkomponowanie gospodarstwa w lokalne środowisko naturalne oraz jego ekonomiczną samowystarczalność — stanowią fundamenty metody biodynamicznej. Choć zostały sformułowane ponad sto lat temu, pozostają niezwykle aktualne wobec współczesnych wyzwań globalnych systemów żywnościowych. Z perspektywy transformacyjnej, metoda biodynamiczna oferuje wzorzec zmieniający paradygmat myślenia: od produkcji maksymalnej ku zrównoważonej i samoregulującej. Tym samym wpisuje się w podejście systemowe, traktujące rolnictwo jako integralny element ekosystemu.
Oczywiście, model biodynamiczny nie rozwiązuje wszystkich problemów. Niższa wydajność, potrzeba głębokiej wiedzy opartej na doświadczeniu oraz ograniczona skalowalność to realne bariery. Niemniej jednak, jako część szerszej mozaiki rozwiązań, może odegrać istotną rolę w odbudowie odporności systemów żywnościowych.
Tym zagadnieniom poświęcone będzie seminarium:
„Resilience of Biodynamic Farms – Challenges and Opportunities”
Organizowane w języku angielskim, dostępne stacjonarnie i online, objęte patronatem miesięcznika Aura. Serdecznie zapraszamy wszystkich, którzy chcą spojrzeć na rolnictwo w nowy sposób.
Bibliografia
Antonovsky, A. (1996). The salutogenic model as a theory to guide health promotion. Health promotion international, 11(1), 11-18.
Gerten, D., Heck, V., Jägermeyr, J., Bodirsky, B. L., Fetzer, I., Jalava, M., … & Schellnhuber, H. J. (2020). Feeding ten billion people is possible within four terrestrial planetary boundaries. Nature Sustainability, 3(3), 200-208.
European Commission. (2020). Farm to fork strategy: for a fair, healthy and environmentally-friendly food system. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, 381, 1-9.
OECD (2021), Making Better Policies for Food Systems, OECD Publishing, Paris.
OECD (2025), “Practical approaches to develop resilience strategies for food systems”, OECD Food, Agriculture and Fisheries Papers, No. 217, OECD Publishing, Paris.
Rockström, J., Steffen, W., Noone, K., Persson, Å., Chapin III, F. S., Lambin, E., … & Foley, J. (2009). Planetary boundaries: exploring the safe operating space for humanity. Ecology and society, 14(2).
Seufert, V., Ramankutty, N., & Foley, J. A. (2012). Comparing the yields of organic and conventional agriculture. Nature, 485(7397), 229-232.
Steiner, R. (1924). Kurs Rolniczy.
Steiner, R. (1922/2002). Nationalökonomischer Kurs, GA 340.
United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. (2022). World population prospects 2022: Summary of results.”